Giải ngộ và Chứng ngộ

       Luận về thiền có hai thứ ngộ môn : Một là từ trong văn tự ngữ ngôn được 'giải ngộ', hai là từ trên phân minh tham cứu được 'triệt-ngộ'. Người giải ngộ sức yếu, người triệt ngộ sức mạnh. Người giải ngộ như nghe người nói vật. Người triệt ngộ như chính con mắt mình thấy vật. Nghe, thấy tuy một mà nghi và chẳng nghi, thật cách xa như trời với đất.                      
      Người từ trong văn tự giải chưa được triệt ngộ có hai thứ chướng : Một là văn tự chứng, hai là lý chướng. Văn tự chướng như người ăn mật, càng ăn càng thấy ngọt; tìm cầu chân lý sâu mầu ở trong mười hai phần Giáo, không dính dáng gì với việc thoát ly sanh tử, cho nên gọi là chướng. Lý chướng nghĩa là thật tế đối với lý địa in tuồng rõ ràng, như toàn thân là châu báu song chẳng được thật dụng, đối với việc sanh tử cũng không dính dáng, cho nên gọi là chướng. 
      Người trong văn tự giải chưa được triệt ngộ, có hai thứ mạn : Một là 'Ngã mạn', hai là 'Tăng thượng mạn'. Ngã mạn nghĩa là cho rằng ta đã ngộ, chúng sanh ở trong mê, như chỗ ta thấy, người khác chẳng biết, do đây khởi mạn. Tăng thượng mạn nghĩa là cho rằng ta đã vào địa vị Thánh, trên không không có Phật để cầu, dưới không có chúng sanh để độ, một chữ Phật ta chẳng thích nghe, do đây khởi mạn. 
       Người trong văn tự giải chưa được triệt ngộ có hai thứ tâm khiếp nhược : Một là ta thấy lý đã tột, mà hạnh chẳng theo kịp, ở trong địa vị Hiền Thánh chưa được chỗ thực tiễn, do đây khởi tâm khiếp nhược. Hai là chỗ thấy của ta cùng Phật đồng mà thật chẳng được quả dụng Phật, nhưng ta không có diệu dụng thần thông quang minh, do đây khởi tâm khiếp nhược. 
       Người trong văn tự giải chưa được triệt ngộ, có hai thứ tưởng an ổn : Một là cho rằng thật tế lý địa chẳng thọ nhứt trần, núi sông đất đai chẳng ngại nhãn quang; lại nói : “Tròn đồng thái hư, không thiếu không dư”, trong thể Đại-viên (tự tánh) tìm sự sanh tử qua lại trọn chẳng thể được, do đây khởi tưởng an ổn. Hai là thấy lý tuy rõ mà chẳng thể thân chứng. Trong các Giáo-thừa phần đông quy hướng Tịnh-độ, cho rằng chỉ có niệm Phật vãng sanh là ổn đáng hơn hết, do đây khởi tưởng an ổn. (Từ trên đến đây đều là thiền bệnh). 
        Người quả thật triệt ngộ chẳng lấy văn tự làm giải cho hai thứ thật thọ dụng : Một là được chư Phật hóa nghi. Hai là được chư Phật quả dụng. Hóa nghi nghĩa là trong cõi tịnh, cõi uế của chư Phật, quyến thuộc của Bồ-tát, quyến thuộc Thanh-văn, mây hương, mây hoa, mây tràng phan bảo cái và Thiên long bát bộ cùng ta đồng đẳng không khác. Nếu chẳng như thế là chưa triệt ngộ, vì lý ấy có chừng ngằn (giới hạn). Hai là được chư Phật quả dụng, nghĩa là ba mươi hai tướng, tám mươi vẽ đẹp cho đến chín mươi bảy thứ và Pháp-thân thanh tịnh và thần thông quang minh, thuyết pháp… cùng ta đồng đẳng, không hai, không khác. Nếu chẳng như thế là chưa triệt ngộ, vì lý ấy có chừng ngằn. 
      Người quả thật triệt ngộ chẳng lấy văn tự làm giải, đầy đủ diệu hạnh của các Bồ-tát, nghĩa là chư Bồ-tát quá khứ, chư Bồ-tát vị lai, chư Bồ-tát hiện tại, diệu hạnh các Ngài đã làm trong số kiếp bất khả thuyết thời đồng, xứ đồng, thân đồng, hạnh đồng, trong khoảng một sát-na, một vi trần thảy đều đầy đủ. Nếu chẳng như thế là chưa triệt ngộ, vì lý ấy có chừng ngằn.                      Người quả thật triệt ngộ chẳng lấy văn tự làm giải, cùng mười hai loại chúng sanh đồng một thể tánh, thân mình nhập vào thân người, thân người nhập vào thân mình, một thân nhập vào nhiều thân, nhiều thân nhập vào một thân, thế giới kia nhập vào thế giới này, thế giới này nhập vào thế giới kia, thế giới nhập vào tự thân, tự thân nhập vào thế giới; nhập vào tự thân chẳng thấy có thế giới, nhập vào thế giới chẳng thấy có tự thân, nhiếp lẫn nhau, dung lẫn nhau, không hoại, không tạp. Lại ở trong phần chúng sanh đồng một bi ngưỡng. Lại ở trong phần chúng sanh khởi đồng thể đại bi, nghĩa là thiện và ác đều không tự tánh, đều là tự tâm hiện lượng, đã không có cảnh ngoài tâm, dùng vô tác để hứng từ vận bi chẳng ngại ở trong cái thể vô tánh mà giải thoát chúng sanh vô tánh. Nếu chẳng như thế là chưa triệt ngộ, vì lý ấy có chừng ngằn. 
        Người quả thật triệt ngộ không lấy văn tự làm giải, cùng mười hai loài chúng sanh đồng một huyễn hóa, nghĩa là duyên sanh vô tánh, sanh vốn vô sanh; vô tánh duyên sanh, chúng sanh đâu có thật như huyễn hóa, ta cùng với chúng sanh ở chung. Nếu chẳng như thế chưa triệt ngộ, vì lý ấy có chừng ngằn. (Đoạn trên là nói sự thọ dụng của người ngộ tâm, chẳng phải người giải có thể biết). 
       Lại nữa, người từ trong ngữ ngôn giải nên không được triệt ngộ sanh ra vô biên cuồng giải : 

- Có người lấy : “Hằng ngày việc không khác, chỉ ta tự biết hay” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Theo dòng nhận được tánh, không mừng cũng không lo” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Thần thông và diệu dụng, gánh nước và bửa củi” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Xưa nay không một vật, chỗ nào dính bụi nhơ” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Đối cảnh tâm luôn khởi, Bồ-đề làm sao lớn” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Núi sông và đất đai, toàn lộ thân Pháp-vương” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Thật tánh vô minh tức Phật-tánh, thân không huyễn hóa tức Pháp-thân” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Vào cửa liền đánh” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Cơ phong đáp hỏi đầu môi lanh lợi” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Chẳng cần tham cứu, ngay đó lập tức gánh vác” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Vào cửa liền mừng” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Tập học thi phú từ chương, công xảo, kỹ nghiệp” mà sanh cuồng giải. 
- Có người lấy : “Buông bỏ lại buông bỏ, mở miệng tức là sai lầm” mà sanh cuồng giải. 

       Than ôi ! Món ăn đề-hồ được thế gian trân quý, gặp bọn người này trở thành thuốc độc. Do vì Chánh-pháp suy đồi, tà ma hưng thạnh quyến thuộc nối nhau đầy cả thế gian; người lưu tâm tới việc sanh tử chẳng thể chẳng trước tiên soi thấu cảnh giới hư vọng này. 
        Lại có ba câu Cát-đằng chẳng thể nói trắng ra cho Cư-sĩ rõ. 

Cổ Đức nói : 
1. Thế nào là thiền ? 
- Con khỉ leo cây quơ cái đuôi. 
2. Thế nào là thiền ? 
- Lửa hực đổ thêm dầu. 
3. Thế nào là thiền ? 
- Cục gạch. 

        Những lời này là cát-đằng của Tổ-sư truyền, tuy nhiên phân minh như thế song nói với ông tưởng cũng rất khó. (Trích trong thư đáp Thái-sư Ngô Quán Ngã hỏi về sự khác nhau giữa Tông và Giáo).